ج-شیخ الرئیس در« رسائل» خویش ضمن برشمردن هشت تعریف از منظر حکما(عقلی که با علم متفاوت است،عقل نظری،عقل عملی،عقل بالملکه،عقل بالفعل،عقل مستفاد و عقل فعال[1]) سه تعریف زیر را نیز برشمرده و معتقد است این سه مورد تایید همگان است:1-نیرویی که به وسیله آن امور قبیح و حسن از یکدیگر متمایز می شوند. 2-معانی مجتمع د رذهن که مقدمات استنباط مصالح و اغراض واقع می شود. 3- هیئت پسندیده انسان در حرکات ،سکنات،کلام و انتخابش. (ابن سینا،رسائل،صص 87-89).

 

 

د -امام محمد غزالی نیز در احیاء العلوم چهار معنا برای عقل ذکر می کند

1- وصفی که به وسیله آن انسان از سایر حیوانات جدا شده و زمینه پذیرش علوم نظری و تدبیر صناعات ناشناخته و پنهان فراهم می شود

2- علومی که که به همراه طفل وارد عرصه وجود می شود و تمیز دهنده امکان وقوع  امور شدنی و استحاله وقوع محالات می باشد.

3- علومی که از تجارب حاصل می شود .

4- شناخت عواقب امور و منع شهوتِ دعوت کننده به سوی لذتها.(غزالی،احیاء العلوم،ج1،ص85).

 

د-صدر المتالهین شیرازی  شش معنا برای واژه عفل ذکر می کند:

1-غریزه ای که وجه تمایز انسان از حیوانات بوده و زمینه را برای پذیرش دانش های نظری و اندیشیدن در صنعت های فکری آماده می کند و در آن کودک و هوشمند یکسانند.

2-معنای مورد نظر متکلمان :قوه ای که به اثبات و نفی امور پرداخته و در ارتباط با معانی ضروری در نزد همگان ی باشد.

3- عقلی که در کتب اخلاق به کار رفته و مقصود بعدی از نفس است با مواظبت بر اعتقاد و به تدریج و بر اثر تجربه حاصل شده و نتیجه آن قضایایی خواهد بودکه با توسل بدانها ضرورت انجام یا ترک اعمال استنباط می گردد.

4-چیزی که بازگشت آن به خوب فهمیدن و سرعت در استنباط و ادراک بوده و سزاوار انتخاب یا اجتناب است گرچه در امور دنیوی و هوای نفس باشد.

5- عقلی که خود بر چهار گونه است:بالقوه،بالملکة،بالفعل و مستفاد.

6-موجودی که تعلقی به چیزی جز مبدع و افریننده خود نداشته و بالفعل بوده و در آن هیچ جهت «عدم» یا«امکان و قصور» نیست.(ملاصدرا ،1391شرح اصول کافی ،ص 19).

 

 

ه-علامه مجلسی-رحمه الله- نیز  به ارائه شش تعریف پرداخته  و تعاریف وی بی شباهت به تعاریف ملا صدرا نیست :

1-نیروی ادراک خیر و شر و تمییز بین آن‏ها و توانایی شناختن علل و اسباب امورو آنچه به آن منتهی شده و آنچه از آن منع می کند . عقل به این معنا، مناط تکلیف و ثواب و عقاب است.

2-حالت و ملکه‏ای در نفس که دعوت به انتخاب خیر و نفع و پرهیز از شر و ضرر می‏کند. به سبب تقویت همین حالت و ملکه، انسان در مقابل خواسته‏ها و خواهش‏های شهوانی و وسوسه‏های شیطانی مقاومت می‏کند.

3-قوه‏ای که مردم، در نظام امور زندگی به کار می‏گیرند. اگر این نیرو، موافق با قانون شرع و در آنچه شرع نیکو می‏شمارد به کار گرفته شود، «عقل معاش» نام دارد که در روایات از آن ستایش شده است. اگر این قوه، در امور باطل و حیله‏های فاسد به کار گرفته شود، «نکراء» و «شیطنت» نام دارد که در روایات، نکوهش شده است

4--مراتب استعداد نفس، برای تحصیل علوم نظری که [فلاسفه] برای آن مراتب چهارگانه عقل هیولایی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل بالمستفاد را ذکر کرده‏اند. گاهی این مراتب برای نفس ذکر می‏گردد و این اسامی به مراتب نفس گفته می‏شود.

5-نفس ناطقه انسانی که باعث تشخیص و تمیز انسان از حیوانات است.

 

6-جوهر مجرد قدیم که  ذاتا و فعلا به ماده تعلق ندارد . (مجلسی،بحار الانوار،صص99-

105) .

 

 

و-راغب اصفهانی نیز عقل را دو گونه می داند

1- عقل غریزی و آن نیروی پذیرش علم است و در کودک وجود دارد، چنان که درخت خرما در هستۀ آن و در خوشۀ گندم در دانه اش وجود دارد.

2- عقل مستفاد آن چیزی است که عقل غریزی را تقویت می کند. عقل مستفاد دو گونه است

 

ز-علامه طباطبائی:

مرحوم علامه طباطبايي در تعريف عقل از ديدگاه قرآن مي‌گويد: مراد از عقل در كلام خداي متعال ادراكي است كه با سلامت فطرت انساني حاصل مي‌شود به عبارت ديگر عقل يعني علمي كه انسان مستقلاً به آن دست مي‌يابد بر خلاف سمع که در قرآن به معناي ادراكي است كه انسان با كمك غير به آن دست پيدا مي‌كند البته در هر دو صورت سلامت فطرت شرط است و آنچه بيان شد در حقيقت بيان دو آية شريفه است «أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها»  حج/46 ترجمه: آيا آنان در زمين سير نکردند تا دلهايي داشته باشند که حقيقت را براي کسي درک کنند، يا گوش­هاي شنوايي که با آن بشنوند. و نيز آية شريفة «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» بقره/242 ترجمه: اين چنين خداوند نشانه­هاي خود را بر شما شرح مي­دهد بلکه انديشه کنيد.  

مرحوم علامه در ادامه مي‌فرمايند علم مقدمة عقل و وسيله‌اي به سوي عقل است،[4] چنانكه خداوند فرمود: «وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ» عنکبوت/43  ترجمه: اينها مثالهايي است که ما براي مردم مي­زنيم و جز دانايان کسي اينها را درک نمي­کند.      

تفسير الميزان، ج2، ص250ـ247

 

tahura.persianblog.ir/post/4

mahiat.persianblog.ir/post/13

 فلاسفه و تعریف عقل

نویسنده: فاطمه اسدی - چهارشنبه ٤ خرداد ،۱۳٩٠

www.andisheqom.com